กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตนฺติ อตฺตโน กาเย อสุจิภาเวน พาหิรกอวิญฺญาณกกุณเป วิย ชีวิเต อหิตาวหปจฺจตฺถิเก วิย นิรเปกฺขจิตฺตํ อุปฏฺฐเปติฯ ตตฺถ จ อภิภุยฺย เนกฺขมฺเมนาติ ตสฺมิํ กายจิตฺเต อนเปกฺขภาเวน อินฺทฺริยานํ ติกฺขภาวาปาทเนน อุปฺปนฺนํ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ วีริเยน อภิภวิตฺวา ภาวนํ สมฺปาเทติฯ อนฺตราติ ยถาธิปฺเปตาย ภาวนาสิทฺธิยา อนฺตราวฯ อพฺโพสาเนนาติ อสงฺโกจเนนฯ

เอวํ วุตฺตานนฺติ เอวํ ‘‘นวหากาเรหิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ ภวนฺตี’’ติอาทินา อฏฺฐกถายํ วุตฺตานํฯ เอตฺถ จ ยถา นาม สุขุมานํ มุตฺตาปวาฬาทีนํ วิชฺฌเน สุขุมตเรน เวธเนน ภวิตพฺพํ, เอวเมว สณฺหสุขุมานํ รูปารูปธมฺมานํ, ปจฺจยสฺส จ ปริคฺคณฺหเน ติกฺเขน ญาเณน ภวิตพฺพํฯ เตสํ ปน ขยวยทสฺสเน ติกฺขตเรน ภวิตพฺพํฯ ติกฺขตรตา จสฺส นิสานสิลายํ สณฺหมฏฺฐตาย กรเณน วิย ผรสุธาราย นิสิตภาวาปาทเนน อินฺทฺริยานํ ติกฺขภาวาปาทเนน สาเธตพฺพาฯ ตญฺจ เยหิ นวหิ อากาเรหิ โหติ, เตสุ ขณิกานํ สงฺขารานํ ขเณ ขเณ ภิชฺชนาการทสฺสนํ ปฐมํ วุตฺตํ ‘‘อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ สงฺขารานํ ขยเมว ปสฺสตี’’ติฯ อสติ ญาณสฺส ติกฺขตรภาเว ตทภาวโต เสสินฺทฺริยติกฺขตา ตสฺส สมฺภารภาวโต วุตฺตา, อวินาภาวโต วาฯ สกฺกจฺจกิริยาทิคฺคหณํ ปน ตสฺส อุปายทสฺสนํฯ อสปฺปายานิ โภชนาทีนิ อนุปยุชฺชนาทิวเสน วชฺเชตฺวา สปฺปายานิ มตฺตโส เสวมาเนนฯ รูปารูปธมฺมานํ อจฺจนฺตวิธุรตาย เอกชฺฌํ อสมฺมสิตพฺพตฺตา, ตถา สมฺมสนสฺส จ อิธ อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘กาเลน รูปํ สมฺมสิตพฺพํ, กาเลน อรูป’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถาปิ จ รูปสฺส โอฬาริกตาย สุวิญฺเญยฺยตฺตา ปฐมํ สมฺมสิตพฺพตา วุตฺตาฯ นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพาติ ปฐมํ ตาว อาคมานุสารโต อนุมานวเสน ทฏฺฐพฺพาฯ ตโต ปรํ อนุกฺกเมน พลปฺปตฺเต ภาวนาญาเณ ปจฺจกฺขโตปิ ทิสฺสตีติฯ

รูปนิพฺพตฺติปสฺสนาการกถาวณฺณนา

[700] สพฺเพสนฺติ กามาวจราทิอณฺฑชาทิเภทภินฺนานํ สพฺเพสํ สตฺตานํฯ ปฐมํ กมฺมโต นิพฺพตฺตติ ตํมูลกตฺตา อุตุชาทิรูปานํฯ ปรโต ปวตฺตนกกายทสกาทิวเสน ลพฺภมานํ ปพนฺธตฺตยํ, สนฺตติสีสํ วา สนฺธาย ‘‘ติสนฺตติวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ

ทนฺธํ มนฺทํ จิเรน นิโรโธ เอตสฺสาติ ทนฺธนิโรธํ สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกตฺตาฯ เตนาห ‘‘ครุปริวตฺตี’’ติฯ เตนาติ ตสฺมา, ยสฺมา ‘‘ตโต สีฆตรํ โข, ภิกฺขเว, อายุสงฺขารา ขียนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 2.228) วจนโต รูปธมฺมาปิ อิตฺตรกาลา เอว, อรูปธมฺมา ปน เตหิ สาติสยํ อิตฺตรกาลา, ตสฺมา อาห ภควาติ อตฺโถฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วิจาริตเมวฯ เตหิ สทิสาติ จิตฺตสฺส อุปฺปาทภงฺคกฺขเณหิ สทิสาฯ สพฺเพสมฺปิ หิ สงฺขารานํ อุปฺปาทภงฺคกฺขเณสุ วิสทิสตา นตฺถิ, สมานกาลาว เตฯ ฐานปฺปตฺตนฺติ ฐิติกฺขณปฺปตฺตํฯ เตนาติ ทุติยภวงฺคจิตฺเตนฯ วตฺถุรูปํ เอกสฺส จิตฺตสฺส นิสฺสโย หุตฺวา อญฺญสฺส น โหติ ฐเปตฺวา มรณาสนฺนํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เตน สทฺธิ’’นฺติอาทิฯ

เอวํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ยาว จุติจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติ, ตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิโรธํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ฐานกฺขเณติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณฯ ยาว ปวตฺติ นาม อตฺถีติ ยาว สํสารปฺปวตฺติ นาม อตฺถิ, ยาว วา จิตฺตสฺส ปวตฺติ นาม อตฺถิฯ อสญฺญูปปตฺติยญฺหิ นตฺถิ จิตฺตปฺปวตฺตีติฯ รูปูปปตฺติยํ สํเสทชา โอปปาติกสทิสาติ โอปปาติกานํเยว คหณํฯ โอปปาติกานมฺปีติ ปิ-สทฺเทน วา สํเสทเช สมฺปิณฺเฑติฯ สตฺตสนฺตติวเสนาติ จกฺขุทสกาทีนํ สตฺตนฺนํ สนฺตติสีสานํ วเสนฯ

[701] ตตฺถาติ กมฺมโต รูปปวตฺติยํฯ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภูตํเยว อิธ กมฺมนฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘กมฺมํ นาม กุสลากุสลเจตนา’’ติฯ ชีวิตนวกํ จกฺขุทสกาทิอนฺโตคธเมว กตฺวา ‘‘สมสตฺตติรูป’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ วา จกฺขุทสกาทิ วิย สุขปริคฺคหํ น โหตีติฯ ตเทวาติ ยถาวุตฺตํ วิปากกฺขนฺธกฏตฺตารูปมาหฯ กมฺมญฺหิ กมฺมชสฺส ชนกํ, ปริปาจกมฺปิ โหติ ชีวิตินฺทฺริยสฺส, กมฺมชคฺคิโน จ วเสน อนุรกฺขณสพฺภาวโต, อาหาราทิปฏิลาภเหตุตาย อุปตฺถมฺภกนิมิตฺตโต จฯ เตนาห ‘‘อุปตฺถมฺภกปจฺจโยปิ โหตี’’ติฯ อุปตฺถมฺภกปจฺจยตา จสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยวเสเนว เวทิตพฺพาฯ กมฺมํ ปจฺจโย เอตสฺสาติ กมฺมปจฺจยํ, ตเทว จิตฺตํ, ตํ สมุฏฺฐานํ เอตสฺสาติ กมฺมปจฺจยจิตฺตสมุฏฺฐานํฯ วิปากเจตสิกานมฺปิ กมฺมปจฺจยจิตฺตสมุฏฺฐานตา วตฺตพฺพา, น วา วตฺตพฺพา กมฺมสมุฏฺฐานกมฺมปจฺจยคฺคหเณน คหิตตฺตาฯ ฐานปฺปตฺตา โอชา อญฺญํ โอชฏฺฐมกํ สมุฏฺฐาเปติ อาหารานุคเต สรีเรติ คเหตพฺพํฯ

ตตฺราปีติ กมฺมสมุฏฺฐานาหารสมุฏฺฐาเนปิ โอชฏฺฐมเกฯ จตสฺโส วา ปญฺจ วา ปวตฺติโย ฆเฏตีติ สทิสสนฺตติวเสน จตสฺโส วา ปญฺจ วา รูปกลาปปฺปวตฺติโย สนฺตาเนติฯ พาหิรปจฺจยวิเสเสน ปน วิสทิสา พหูปิ ปวตฺติโย ฆเฏตีติ วทนฺติฯ ยถา กมฺมปจฺจยาหารสมุฏฺฐาเน ปเวณิฆฏนา, เอวํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐาเนปีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ยถา ตตฺถ ตตฺถ โกฏฺฐาเส ปรมฺปรปฺปวตฺติํ ทสฺเสนฺเตน อกมฺมชา ทุติยาทิปวตฺติโย อสมฺเภเทน ทสฺสิตา, เอวํ กมฺมชาหารสมุฏฺฐานอุตุวเสน, กมฺมชอุตุสมุฏฺฐานาหารวเสน, กมฺมปจฺจยจิตฺตชาหารอุตุสมุฏฺฐานอุตุอาหารวเสน จ สมฺเภทวเสนาปิ รูปปฺปวตฺติ ทสฺเสตพฺพาติ วทนฺติฯ ตตฺถ กมฺมชโต ปวตฺตอาหารา วิเสสปจฺจยลาเภ สติ ยถาวุตฺตปริมาณาหิ ปวตฺตีหิ อุทฺธมฺปิ ปวตฺติโย น ฆเฏนฺตีติ น สกฺกา วตฺตุํฯ ตถา หิ ‘‘ทส ทฺวาทส วาเร ปวตฺติํ ฆเฏตี’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.703), ‘‘เอวํ ทีฆมฺปิ อทฺธานํ อนุปาทินฺนปกฺเข ฐตฺวาปิ อุตุสมุฏฺฐานํ ปวตฺตติ เอวา’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.704) จ วกฺขติฯ

[702] ชนกาชนกา มตาติ ปุริมกา ติโกฏฺฐาสสงฺคหิตา ชนกา, ปจฺฉิมโกฏฺฐาสิกา ‘‘โสฬสา’’ติ วุตฺตา อชนกาติ มตา ญาตาฯ กุสลกิริยโตติ กุสลโต จ กิริยโต จฯ อิริยาย กายิกกิริยาย ปวตฺติฏฺฐานตาย ปถภาวโต อิริยาปโถ, คมนาทิ, อตฺถโต ตทวตฺถา รูปปฺปวตฺติฯ กามญฺเจตฺถ รูปวินิมุตฺโต อิริยาปโถ, วิญฺญตฺติ จ นตฺถิ, ตถาปิ น สพฺพํ รูปสมุฏฺฐาปกจิตฺตํ อิริยาปถูปตฺถมฺภกํ, วิญฺญตฺติวิการุปฺปาทกญฺจ โหติฯ ยํ ปน จิตฺตํ วิญฺญตฺติชนกํ, ตํ เอกํสโต อิตรสฺส ชนกํ อวินาภาวโต, ตถา อิริยาปถูปตฺถมฺภกํ รูปสฺสฯ เอตสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘รูปํ, อิริยาปถํ, วิญฺญตฺติญฺจา’’ติ สมุจฺจโย กโตฯ วิปากวชฺชานีติ เอตฺถ วิปากาภิญฺญาทฺวยวชฺชานีติ วตฺตพฺพํ ตทญฺเญสํเยว เสสคฺคหเณน คเหตพฺพตฺตาฯ น วา วตฺตพฺพํ เสสคฺคหเณเนว อภิญฺญาจิตฺตานมฺปิ นิวตฺเตตพฺพโตฯ น วิญฺญตฺติํ ชนยนฺติ มหคฺคตกุสลาทีนํ สนฺตภาเวน อวิปฺผาริกภาวโตฯ วิปฺผาริกเมว หิ กามาวจรกุสลาทิวิญฺญตฺติํ สมุฏฺฐาเปติ, อิริยาปถูปตฺถมฺภกานิ ปน โหนฺติ สติปิ สนฺตภาเว ฌานเวเคน สอุสฺสาหตฺตา, ยโต เตสํ ชวนกิจฺจตาฯ

ปญฺจ ภวงฺคจิตฺตานีติ สมฺพนฺโธฯ รูปเมว ชนยนฺติ, น อิริยาปถํ นิรุสฺสาหสนฺตภาเวน ปริทุพฺพลภาวโตฯ กิริยามยจิตฺเตหิ อวิมิสฺสภวงฺคปฺปวตฺติกาเล ขนฺธาทิสรีราวยวานํ นิจฺจลภาเวนาวฏฺฐานํฯ ตถา หิ อพฺโพกิณฺเณ ภวงฺเค ปวตฺตมาเน องฺคานิ โอสีทนฺติ ปวิฏฺฐานิ วิย โหนฺติฯ ‘‘ทฺวตฺติํสา’’ติ ปน อาทินา วุตฺเตสุ ชาครณจิตฺเตสุ วตฺตมาเนสุ องฺคานิ อุปตฺถทฺธานิ ยถาปวตฺตอิริยาปถภาเวเนว ปวตฺตนฺตีติฯ ทฺเวปญฺจวิญฺญาณานิ สพฺพทุพฺพลตาย รูปํ น ชเนนฺติฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ วตฺถุทุพฺพลตายฯ ขีณาสวานํ จุติจิตฺตนฺติ เอตฺถ –

‘‘กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, รูปาวจเร อรูปาวจเร ปจฺฉิมภวิกานํ, เย จ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ จวนฺตานํ เตสํ วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสติ, โน จ เตสํ กายสงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ (ยม. 2.สงฺขารยมก.88) –

ปน วจนโต อญฺเญสมฺปิ จุติจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺฐาเปตีติ วิญฺญายติฯ น หิ รูปสมุฏฺฐาปกจิตฺตสฺส คพฺภคตตาทิวิพนฺธาภาเว กายสงฺขาราสมุฏฺฐาปเน การณํ อตฺถิ, น จ ยุตฺตํ จุโต จ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปญฺจสฺส ปวตฺตติ, นาปิ ‘‘จุติจิตฺตํ รูปํ สมุฏฺฐาเปตี’’ติ ปาฬิ อตฺถิ, ‘‘ขีณาสวาน’’นฺติ, ปน วิเสสนํ อปฺปฏิสนฺธิกนิโรเธน นิรุชฺฌนฺตสฺส เตสํ จุติจิตฺตสฺส รูปสมุฏฺฐาปนํ ปากฏนฺติ กตฺวา กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ โสฬส จิตฺตานีติ ปริจฺฉิชฺช คหณํ เตสํ รูปชนเน เอกํสโต นิยเมตพฺพตฺตา, อญฺญานิ ปน พหูนิ อรูเป อุปฺปนฺนานิ อโนกาสคตตฺตา รูปํ น ชเนนฺติเยวฯ น ฐิติกฺขเณ, ภงฺคกฺขเณ วา รูปํ ชเนนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อุปฺปาทกฺขเณ ปน พลวํ อนนฺตราทิปจฺจยลาภโตฯ

ยถา ปถวีอาทโย รูปธมฺมา จิตฺตเหตุกา จิตฺตสมุฏฺฐานา, เอวํ เวทนาทโยปีติ วุตฺตํ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานํ นาม ตโย อรูปิโน ขนฺธา, สทฺทนวก’’นฺติอาทิฯ เตเนวาห – ‘‘กตเม ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานา? เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ กายวิญฺญตฺติ วจีวิญฺญตฺตี’’ติ (ธ. ส. 1201, 1535)ฯ ตตฺถ กายวิญฺญตฺติอาทีนํ จิตฺตสมุฏฺฐานตา ปริยายโต วุตฺตาติ เวทิตพฺพา เตสํ อนิปฺผนฺนตฺตาฯ ‘‘เอวํ วุตฺตํ จตุสมุฏฺฐานรูป’’นฺติ อิมินา อตํสมุฏฺฐานสฺเสว จิตฺตชรูปสฺส จิตฺตปจฺจยตา ทสฺสิตาฯ

ยถา ปน กมฺมปจฺจยํ ทสฺสิตํ , เอวํ จิตฺตปจฺจเย คยฺหมาเน ตํสมุฏฺฐานรูปสฺส, สหชาตเวทนาทีนญฺจ จิตฺตปจฺจยตา สิยาฯ จิตฺตสมุฏฺฐานจิตฺตปจฺจเย ปน อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ ปจฺฉาชาตปจฺจยวเสเนว จิตฺตปจฺจยํ อุทฺธฏนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ จิตฺตสมุฏฺฐานอุตุอาหาเรหิ กมฺมสมุฏฺฐานอุตุอาหารา พลวนฺโต โหนฺตีติ เตสํ วเสน จตุปญฺจปวตฺติฆฏนํ วุตฺตํ, จิตฺตสมุฏฺฐานานํ ปน วเสน ทฺวตฺติปฺปวตฺติฆฏนํ ตํปากติกจิตฺตวเสน, มหคฺคตานุตฺตรจิตฺตวเสน ปน พหุตราปิ ปวตฺติโย อิจฺฉิตพฺพาฯ ตํนิพฺพตฺตานํ จิตฺตชรูปานํ อุฬารปณีตภาวโตฯ

[703] ‘‘อุปาทินฺนํ กมฺมชรูปํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา’’ติ เอเตน พหิทฺธา อนุปาทินฺนโอชา รูปาหรณกิจฺจํ น กโรตีติ ทสฺเสติฯ ปจฺจยลาโภ จสฺส กมฺมชภูตสนฺนิสฺสยตาวเสนาติ อาห ‘‘ตตฺถ ปติฏฺฐายา’’ติฯ ตตฺถ กมฺมปจฺจยจิตฺตสมุฏฺฐานาทิรูปสฺสปิ กมฺมมูลกตฺตา สิยา กมฺมชปริยาโยติ ตํนิวตฺตนตฺถํ ‘‘อุปาทินฺน’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ อาหารปจฺจยสฺส อาหาโร น เกวลํ อุปตฺถมฺภโกว, อถ โข ชนโกปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุสมุฏฺฐานรูป’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ทส ทฺวาทส วาเร’’ติ วตฺวา กถํ อิมสฺเสว ทส ทฺวาทส วาเร ปวตฺติฆฏนาติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘เอกทิวสํ ปริภุตฺตาหาโร’’ติอาทิฯ ทารกสฺส สรีรํ ผริตฺวาติ นาภิมูลานุคตาหิ รสหรณีหิ ผริตฺวา, อญฺญถา ชลาพุอนฺตริเก กาเย มกฺขนาวเสน น สมฺมาวินิโยโค อาหารสฺส สมฺภวตีติฯ

อุปาทินฺนโก อนุปาทินฺนโกติ ทุวิเธ อาหาเร ปุพฺเพ อนุปาทินฺนโก อาหารปจฺจยอาหาโร ทสฺสิโตติ อิตรํ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมชาหาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ กมฺมปจฺจยาหารสมุฏฺฐาเน วุตฺตนยเมวฯ เตนาห ‘‘จตสฺโส วา ปญฺจ วา ปวตฺติโย ฆเฏตี’’ติฯ อาหารปจฺจยอุตุโนปิ อุตุปจฺจยาหารสฺส วิย ทส ทฺวาทส วาเร ปวตฺติฆฏนา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตนยตฺตา น อุทฺธตนฺติ วทนฺติฯ เสสานนฺติ กมฺมจิตฺตอุตุสมุฏฺฐานานํ ติสนฺตติรูปานํฯ กพฬีการาหาโร หิ อญฺญาหารสมุฏฺฐิตสฺส, ติสนฺตติรูปานญฺจ อุปตฺถมฺภกวเสน อตฺตนา อุปฺปาทิตสฺส ชนโก หุตฺวา ปจฺจโย โหติฯ เอวํ อาหารปจฺจโย โหนฺโตเยว อตฺถิอวิคตวเสนาปิ ปจฺจโย โหติ, นิสฺสยภาโว ปน ปฏฺฐานนเยน นตฺถิฯ

อาหารปจฺจยา ปวตฺตมานานิ รูปานิ อาหารนิสฺสยานิ นาม โหนฺตีติ สุตฺตนฺตนเยน วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ปรโต อุตุโน นิสฺสยโชตนายปิ เอเสว นโยฯ

[704] กมฺมสมุฏฺฐานาทิวเสน จตุพฺพิธายปิ เตโชธาตุยา รูปุปฺปาทเน สมตฺถภาวโต ‘‘อุตุ นาม จตุสมุฏฺฐานา เตโชธาตู’’ติ วุตฺตํฯ เอส ทุวิโธ โหตีติ เอส อุตุ เตโชธาตุภาวาวิเสเสปิ ติกฺขมนฺทตาวิเสเสน อุณฺโห, สีโตติ ทุวิโธ โหติฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วิจาริตเมวฯ ยทิปิ อุตุ อุปาทินฺนเกน วินาปิ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ, อินฺทฺริยพทฺเธ ปน เตน วินา ตสฺส รูปุปฺปาทนํ นตฺถีติ อาห ‘‘อุปาทินฺนกํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา’’ติฯ เตนาห ‘‘จตุสมุฏฺฐาโน อุตู’’ติฯ อุตุสมุฏฺฐาโนเยว หิ อุตุ อุปาทินฺนเกน วินา รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ อุตุปจฺจยํ นาม จตุสมุฏฺฐานิกํ รูปํฯ ยญฺหิ อุตุสมุฏฺฐานํ ปนฺนรสวิธํ รูปํ, ยญฺจ ตทญฺญติสนฺตติรูปํ, ตสฺส สพฺพสฺสปิ สภาโค อุตุอุปตฺถมฺภกปจฺจโย โหตีติฯ ยสฺมา วิสภาโค อุตุ หิมาทิ วิย ปทุมาทีนํ วิสทิสรูปุปฺปตฺติเหตุภูตํ ปุริมรูปํ วินาเสนฺตํ วิย โหติ, ตสฺมา สภาคํ, วิสภาคญฺจ เอกชฺฌํ คเหตฺวา วุตฺตํ ‘‘อุตุ จตุสมุฏฺฐานิกรูปานํ ปวตฺติยา จ วินาสสฺส จ ปจฺจโย โหตี’’ติฯ

ทีฆมฺปิ อทฺธานนฺติ ‘‘ทส ทฺวาทส วาเร’’ติ อญฺญสฺส วุตฺตปริจฺเฉทโต ทีฆมฺปิ กาลํฯ อุตุ หิ สภาคสนฺตติวเสน ลทฺธปจฺจยํ จิรตรมฺปิ กาลํ สทิสาการํ รูปปฺปวตฺติํ สนฺตาเนติ อุปาทินฺนกสนฺนิสฺสเยน วินา, ปเคว อิตรถาฯ เตนาห ‘‘อนุปาทินฺนปกฺเข ฐตฺวาปี’’ติ, มํสวินิมุตฺตเกสโลมนขจมฺมขิลติลกาทิวเสน ชีวมานสรีเร อญฺญตฺถ มตกเฬวราทิวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ รูปสฺส นิพฺพตฺติยา ทิฏฺฐาย ตสฺส ภงฺโคปิ ทิฏฺโฐเยว โหติ อิตฺตรกาลตฺตา ธมฺมปฺปวตฺติยาติ อาห ‘‘นิพฺพตฺติํ ปสฺสนฺโต กาเลน รูปํ สมฺมสติ นามา’’ติฯ น หิ นิพฺพตฺติมตฺตทสฺสนํ สมฺมสนํ นาม โหติ, อุทยพฺพยทสฺสนญฺจ อธิกตนฺติฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิ นิพฺพตฺติคฺคหเณสุฯ

อรูปนิพฺพตฺติปสฺสนาการกถาวณฺณนา

[705] โลกิยจิตฺตุปฺปาทวเสเนวาติ อวธารณํ อิตรสฺส อวิสยตฺตาฯ